Literatuur vertalen is een bijzondere opgave. Elke zin vraagt om creativiteit, verbeeldingskracht, knopen doorhakken en soms varen op je gevoel. Hoe goed is machinevertaling in dat creatieve proces? Onderzoekers van de University of Surrey en de Rijksuniversiteit Groningen gingen na of de machine literaire vertalers al kan evenaren.
Vertalen met of zonder machinehulp
In het onderzoek stond het korte verhaal 2BR02B van Kurt Vonnegut centraal. Verschillende vertalers kregen de opdracht het naar het Catalaans en Nederlands te vertalen via drie methoden: door een machine, door een mens met een beetje hulp van een machine (postediting), en helemaal zelf, zonder digitale shortcuts. Daarna keek een groep onafhankelijke beoordelaars naar de kwaliteit van de vertalingen: welke methode leverde de best leesbare, meest creatieve resultaten op?
De uitslag: mens 1, machine 0
Misschien is het niet verbazend: de vertalingen die door mensenhanden zijn gemaakt, scoorden het hoogst. Machinevertalingen kwamen als minst creatief uit de bus; ze maakten fouten en losten moeilijke vertaalkwesties te letterlijk op. Maar ook de resultaten van postediting – eerst de machinevertaling, dan de menselijke check – bleken tegen te vallen. Als een tekst eerst door een machine is vertaald, lijkt dat de creativiteit van vertalers in de weg te staan.
Creatief vertalen vraagt om probleemoplossend vermogen
Het onderzoek maakt duidelijk dat creatief vertalen veel meer is dan woorden omzetten van de ene taal in de andere. Het is zoeken naar balans: hoe blijf je trouw aan de originele tekst en creëer je tegelijkertijd een nieuwe leeservaring voor lezers in een andere taal? Vaak moeten literaire vertalers afwijken van de brontekst om een natuurlijke, geloofwaardige, mooie en vloeiende stijl te creëren. Tegelijkertijd moeten ze aansluiting zoeken bij de stijl van de auteur en de verdere context van het verhaal. Dat vraagt om associatief vermogen, intuïtie en gevoel – en dat is waar machines tekortschieten.
Samenwerking tussen mens en machine: niet altijd succesvol
Een deel van de vertalingen was gepostedit: vertaald door de machine, daarna bewerkt door een vertaler. De ervaringen daarmee vielen tegen. De vertalers vonden dat de voorgestelde vertaling hun denkproces belemmerde. Volgens de beoordelaars bleven deze teksten dan ook te dicht bij de brontekst en waren ze minder creatief.
Technologie als slimme assistent
Toch kan technologie een waardevolle assistent zijn in het vertaalproces, blijkt uit het onderzoek. Volgens de deelnemers kan de machine wel helpen met de consistentie, snelle oplossingen bieden voor standaard vertaalproblemen, en soms ook als inspiratiebron dienen. Literaire vertalers staan zeker open voor vertaaltools als slimme assistent: een hulpje dat werk uit handen neemt, zonder de creatieve vrijheid en het vakmanschap van de vertaler te beknotten.
Meer over het onderzoek Vertalen en creativiteit, Machinevertaling als beperking voor literair vertalen van Ana Guerberof-Arenas (University of Surrey, Rijksuniversiteit Groningen) en Antonio Toral (Rijksuniversiteit Groningen), lees je hier: Guerberof-Arenas & Toral: Creativity in translation (rug.nl).
Creatieve vertaling nodig?
Bekijk deze pagina voor meer informatie of neem contact met ons op via vertaalbureau@taalcentrum-vu.nl.
